اگر برای خرید فرش‌هایی با نقشه اصیل در بازار فرش یا فروشگاه‌های اینترنتی گشتی زده باشید، حتما اصطلاح "فرش افشان" به گوشتان خورده. برخلاف تصور برخی دوستان، در اینجا واژه "افشان" ارتباطی با نام یک برند تجاری ندارد بلکه اشاره‌ای است به نقشه فرش که از آن با نام فرش افشان یا فرش بدون ترنج یاد می‌کنند.
فرش طرح افشان یکی از محبوب‌ترین نقشه‌ها در خانواده فرشهای ایرانی است که هم بُن‌مایه کلاسیک دارد و هم گاهاً به سمت فرش مدرن گرایش پیدا می‌کند؛ فرش لوکس در ادامه به بررسی ویژگی‌های فرش و قالی افشان می‌پردازد.
در نقشه فرشهای کلاسیک که عموما از طبیعت، معماریِ باغ‌ها و فرهنگ هر منطقه به عاریت گرفته شده، مباحث "تقارن" و "محور مرکزی" اهمیت بسیاری دارند. بر همین اساس اشکال موجود در نقشه فرش به کمک قاب‌هایی قراردادی از هم تفکیک و به هم مرتبط می‌شوند. در فرشهای کلاسیک، این قاب‌های قراردادی را با نام حاشیه، لچک و ترنج می‌شناسند.
این بخش‌بندی‌های درونی، به طرح فرش انسجام می‌دهند و بین نقوش تعامل ایجاد می‌کنند البته همیشه رعایت نمی‌شوند. مثلا در دسته‌ای از نقشه‌های اصیل ایرانی که با نام قالی افشان می‌شناسیم، مشخصه اصلی، حذف ترنج است که باعث کاهش ساختارمندیِ درونی و پراکندگی جذاب اشکال و عناصر در حوض مرکزی فرش می‌شود؛ در ادامه درباره مفهوم و کاربرد ترنج در قالی صحبت می‌کنیم.
معنای ترنج در فرش و قالی چیست؟
اشاره کردیم که فرشهای کلاسیک ایرانی از نقشه‌ای با تقسیم‌بندی‌های مشخص ایجاد شده‌اند؛ در زیر می‌توانید یک نقشه استاندارد و جایگاه عناصری مثل لچک و ترنج در قالی را ببینید. "ترنج" در لغت به میوه بادرنگ یا بالنگ (میوه‌ای مشابه لیمو که از پوست آن مربا می‌گیرند) اشاره دارد و در اصطلاح به نقش‌ونگار بخش مرکزی نقشه فرش گفته می‌شود که ترکیبی است از طرح‌های اسلیمی، ختایی، طرح شاخ‌وبرگ، نقوش حیوانات و پرندگان و نقش گل که علاوه بر نقشه قالی، در کاشی‌کاری، قلمکاری و تذهیب کاری هم کاربرد دارد.
ترنج معمولا در قسمت مرکزی فرش و در اَشکال دایره، بیضی و نواری دیده می‌شود. این عنصر مرکزی از دیرباز در نقشه فرشهای دستباف به‌کار می‌رفته و بعدها با ماشینیزه شدن بافت فرش، در انواع فرش ماشینی و در ابعاد متغیر اجرا شده. در برخی فرشهای ترنجدار، ناحیه ترنج آنقدر کوچک است که به‌سختی تشخیص داده می‌شود و در نگاه اول، فرشْ بدون ترنج به‌نظر می‌رسد. گاهی در طرح فرش از چند ترنج استفاده می‌شود که به آن ترنج تو در تو یا کاسه نیم کاسه می‌گویند.
فرش بدون ترنج یا فرش افشان
در فرش افشان {Afshan Carpet} با حذف حوض مرکزی و تبدیل بستر قالی به حوضی یکپارچه، از فرشهای کلاسیک فاصله گرفته و به خانواده فرشهای سنتی با نقشه مدرن می‌رسیم. در فرش افشان، یا ترنج به‌طور کامل حذف می‌شود یا آنقدر کوچک و متعدد به‌کار می‌رود که دیگر قابل تشخیص نیست.
نگاره‌هایی که در فرش ترنجدار در قاب‌های مجزا بافته می‌شوند، در فرش بدون ترنج به صورت پراکنده اما با یک انسجام درونی منقش می‌گردند. در بعضی فرشهای افشان این یکپارچگی و تعامل نقوش به‌اندازه‌ای است که احساس می‌شود طراح قلم خود را بدون برداشتن از روی کاغذ به جریان انداخته.
فرش افشان در خانواده فرشهای شاه‌عباسی هم گنجانده می‌شود که با طرح سرتاسری عباسی و با دسته‌بندی افشان شکسته، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گلی، شاه عباسی حیوان‌دار و افشان اسلیمی مطرح است. با وجود قدمت بالای این سبک، فرشهای افشان نزدیکی بیشتری با فرش مدرن و دکوراسیون مدرن پیدا می‌کنند و فرشهای جدیدی که در بازار داخلی عرضه می‌شوند عموما از خانواده فرشهای افشان هستند.
به این ترتیب فرش افشان، فرشی است که گلِ مرکزی نداشته باشد. در بازار، قالی بدون ترنج را با پیشوند "افشان" نام‌گذاری می‌کنند که دلیل آن پراکندگی نقوش یا افشانده شدن آن‌ها در حوض قالی است. محبوب‌ترین فرشهای افشان را با نام فرش افشان درباری، افشان بدون حاشیه، افشان قجری، افشان شاه عباسی و افشان اسلیمی می‌شناسند.
در فرش افشان اسلیمی مجموعه‌ای از نقوش اسلیمی و طرح شاخ‌وبرگ را می‌بینیم که در سینه فرش اجرا شده‌اند و این سبک یکی از پرفروش‌ترین انواع قالی افشان است. قالی افشان با نقوش ختایی و گل‌های شاه عباسی هم که با نام فرش افشان پاشتری یا افشان پافیلی شناخته می‌شود، از محبوبیت بسیاری برخوردار است.
مزایای قالی افشان در دکوراسیون داخلی
قالی افشان به دلیل حذف یا کمرنگ شدن عناصری چون ترنج و لچک، فضای بازتر و ظاهر امروزی‌تری دارد و در بحث دکوراسیون داخلی سلایق بیشتری را پوشش می‌دهد. در ادامه به ویژگی‌های خاص فرش افشان که در دکوراسیون داخلی تاثیر مثبتی به‌جا می‌‌گذارند اشاره شده است.
✅ در فرش افشان سخت‌گیری فرشهای کلاسیک در نقشه و طرح وجود ندارد بنابراین تنوع این دسته در بازار بیشتر است. این تنوع بالا اجازه می‌دهد برای سبک‌های مختلف و سلایق گوناگون دامنه انتخاب وسیع‌تری فراهم شود. می‌توانید فرش افشان را در انواع رنگ و نقش، مثل طلاکوب، وینتیج و تایپ لایت پیدا کنید.
✅ طرح افشان فضای خلوت بیشتری نسبت به فرشهای کلاسیک دارد و این به بزرگ‌تر دیده شدن فرش و همچنین فضایی که در آن پهن می‌شود کمک می‌کند. خصوصا در فرشهای زیر 6 متر اگر نقشه از نوع افشان باشد، زیبایی و تاثیرگذاری بیشتری خواهیم داشت.
✅ فرشهای افشان هرگز دمده نمی‌شوند.
تفاوت‌های فرش بدون ترنج و ترنجدار
تا اینجا اشاراتی ضمنی به شباهت‌ها و تفاوت‌های میان فرش بدون ترنج و فرش ترنجدار داشتیم. به‌عنوان جمع‌بندی تفاوت‌های این دو دسته را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
◀️ در فرش افشان از نقوش ساده‌تری استفاده می‌شود.
◀️ فرش افشان مناسبت بیشتری با دکوراسیون مدرن دارد درحالیکه فرش ترنجدار با دکوراسیون سنتی هماهنگ‌تر است.
◀️ تنوع فرش افشان بیشتر است.
چه کسانی فرش افشان بخرند و چه کسانی نه؟
تجربه ما در بازار نشان می‌دهد بین فرشهای با طرح سنتی، محبوبیت فرش افشان از فرش ترنجدار بیشتر است. ما به مشتریان خود توصیه می‌کنیم بر اساس دکوراسیون منزل خود تصمیم بگیرند اما گزینه‌ای که هرگز از روی میز خارج نمی‌کنیم، فرش افشان است.
فرش افشان قابلیت تطبیق با تمامی سبک‌های دکوراسیون را داراست و به‌دلیل تنوع سایز و طرح به‌عنوان فرش مرکزی یا فرش فضاهای فرعی قابل استفاده است. اگر در دکوراسیون شما قرینگی به چشم نمی‌خورد، فرش ترنجدار را انتخاب کنید که کمی به فضا نظم دهد. همچنین فرش افشان برای خانه‌های نقلی و فضاهای کوچک انتخاب خوبی است خصوصا کسانی که دکوراسیون شلوغی دارند با انتخاب یک فرش افشان با نقشه خلوت، می‌توانند در فضا تعادل ایجاد کنند. بی‌اغراق فرش افشان برای همه مناسب است اما آن را در شرایط زیر چندان توصیه نمی‌کنیم:
❌ کسانی که به اصول تقارن اهمیت می‌دهند و فرش را به عنوان نقطه کانونی دکوراسیون خود انتخاب می‌کنند بهتر است به سراغ فرشهای سنتی بروند.
❌ کسانی که به دکوراسیون سنتی و چهارچوب نقوش قدیمی علاقه‌مندند از نقوش فرشهای ترنج دار بیشتر لذت می‌برند.
درپایان، امیدواریم خواندن این مقاله به شما کمک کرده باشد که با ترنج قالی و مشخصات فرشهای بدون ترنج آشنا شوید. خوشحال می‌شویم اگر نظرات، سؤالات و نکات تکمیلی شما را در کامنت‌های سایت ببینیم. 🙂