هر فرش داستانی دارد و هرچه این داستان قدیمی‌تر و معماگونه‌تر
باشد، شنیدن آن لذت بیشتری خواهد داشت. جذاب‌ترین داستانی که از یک قطعه فرش به
گوش ما رسیده، در شمالی‌ترین نواحی سرزمین‌های آسیایی و در سرمای منجمد کننده
سیبری به‌وقوع پیوسته است.
"پازیریک" که لقب قدیمی‌ترین فرش دنیا را یدک می‌کشد و امروز تاروپود
در حال فروپاشی آن راوی قصههای آشکار و نهان فراوانی است، محوریت مقاله فعلی ما را تشکیل می‌دهد. فرش
لوکس در ادامه، قصه این فرش تاریخی را بازگو کرده و به بررسی ادعای ایرانی بودن قالی
پازیریک می‌پردازد.
شهرت قالی پازیریک از کجا ناشی می‌شود؟
فرش‌های قدیمی عموما از پشم گوسفند و بز تولید شده و طرح و نقشه
جالبی نداشتند. این فرش‌های ابتدایی از مقاومت کمی برخوردار بودند و اگر هم برحسب
اتفاق نمونه‌ای می‌توانسته چند سده عمر کند، صنعت بافت و نقشه بی‌کیفیت آن چنگی به
دل نمی‌زده، چه برسد که بخواهد الگویی برای تولید فرش‌های مدرن امروزی باشد!
آنچه فرش پازیریک را به شهرت جهانی رسانده و حتی باعث شده امروز
تابلو فرش‌ها و فرشینه‌هایی با الهام از طرح آن تولید شوند، در دو نکته زیر خلاصه
می‌شود:
▪️ قدمت
▪️ نقشه
درواقع عمر چند هزار ساله فرش پازیریک و نقشه اصیل و تقریبا
قابل تشخیص آن بوده که این شهرت جهانی را برایش رقم زده؛ البته محل اکتشاف آن نیز
در محبوبیت‌اش بی‌تاثیر نبوده است.
داستان اکتشاف فرش پازیریک
درحالیکه سرگئی رودنکو، باستان شناس روس، به کاوش در دره
پازیریک مشغول بود، اصلا انتظار نداشت که در یکی از این مقبره‌های یخ زده، فرشی تقریبا سلامت را
در کنار مومیایی بانویی جوان پیدا کند. این کاوش‌ها که با حمایت آکادمی علوم روسیه
و موزه آرمیتاژ در میانه سال‌های 1929 تا 1949 در 70 کیلومتری مغولستان امروزی و
در محدوده مقبره‌های تخریب شده فرمانروایان سکایی انجام می‌شد، نتایج جالبی به
دنبال داشت.
از پیش انتظار می‌رفت سرمای استخوان‌سوز آن منطقه مانع فساد
مومیایی‌ها و اشیاء شده باشد که البته بی‌راه هم نبود. در سال 1949 در یکی از این
مقبره‌ها که مشخص شد به بانویی جوان و از اشراف کوچ‌نشینان سکایی تعلق دارد، در کنار گلدان‌ها،
نقش‌واره‌ها، روسری‌های طلا کاری و دیگر اشیای باستانی، اثری یافت شد که امروز به‌عنوان
قدیمی‌ترین فرش تاریخ شناخته می‌شود.
اینجا می‌توانید درباره تاریخچه فرش ماشینی ایرانی بخوانید 😀
قدمت فرش پازیریک
تاریخچه صنعت فرش همیشه برای ما مبهم بوده چون غالب فرش‌های
قدیمی به‌اندازه‌ای عمر نمی‌کردند که تاریخ و قصه خود را به نسل‌های بعد انتقال
دهند؛ به‌هرحال از فرش‌هایی که با پشم طبیعی و امکاناتی ابتدایی بافته می‌شوند نمی‌توان
انتظار زیادی داشت اما درباره پازیریک شرایط متفاوت بود. احتمال می‌رود نفوذ رطوبت به قلمرو مقبره‌ها عامل اصلی انجماد و دوام این فرش بوده باشد.
بررسی باستان شناسان نشان داده که قدمت فرش پازیریک به 500
سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد؛ یعنی همزمان با دوران پرشکوه هخامنشیان در ایران. این
فرش با طرح و رنگ بی‌نظیر خود و کیفیت بافت بالا، قطعا در زمان خود کالایی ارزشمند
محسوب می‌شده و به‌زیبایی هنر هنرمندان و صنعتگران 25 قرن پیش را به رخ ما می‌کشد.
مشخصات
از وجوه تمایز فرش پازیریک، نقشه منحصر‌به‌فرد آن است که تا
مدت‌ها باستان شناسان را به خود مشغول کرده بود. این قالی پشمی از رنگ‌های زنده و نقشهای
اساطیری بافته شده که پس از رویت توسط سرگئی رودنکو او را به یاد نقش برجسته‌های تخت
جمشید انداخت و این نقل‌قول از او به‌جا مانده که "تخت جمشید را به یاد می‌آورد".
قالی پازیریک در ابعاد 198*189 سانتی‌متر و از جنس پشم
بافته شده که به‌عنوان یک قالی مربعی (تقریبا مربعی) نقشه جالبی دارد. حقیقتاً این فرش
چنان بافت باکیفیتی دارد که انتظار می‌رفت در مقبره‌های بزرگان چین و یونان یا امپراطوری‌های بین‌النهرین و ایران
یافت شود نه در یک مقبره سکایی!
مهم‌ترین ویژگی‌های فرش پازیریک را در ادامه می‌بینید:
▪️ استفاده از نخ مرغوب از جنس پشم
▪️ قرمز، رنگ غالب در نقشه فرش
▪️ گره‌های متقارن یا اصطلاحاً گره ترکی
▪️ 3600 گره در هر دسی‌متر مربع
▪️ تنوع نقوش به نسبت ابعاد
نقش و نگار
گرچه گذر زمان رنگ قالی پازیریک را به صورتی و سبز کمرنگ
متمایل کرده اما به نظر می‌رسد رنگ‌های اصلی در این فرش روشن‌تر و گرم‌تر بوده‌اند؛
کشف اسید Kermes در ترکیب با اسید کارمینیک در بافت فرش نیز استفاده از رنگ قرمز
براق در آن را تایید می‌کند.
در نقشه فرش پازیریک یک متن اصلی و پنج حاشیه مشاهده می‌شود
که به‌ترتیب از زمینه داخلی به بیرونی به شرح زیر هستند:
✅ متن اصلی با 24 مربع که داخل آن ستاره‌های 8 پر نقش شده
✅ حاشیه اول، حیوانات اساطیری با سر شیر و عقاب که امروز با
نام گریفین یا شیردال شناخته می‌شوند
✅ حاشیه دوم، 24 عدد گوزن زرد شاخدار
✅ حاشیه سوم، 62 عدد ستاره 8 پر مشابه متن اصلی
✅ حاشیه چهارم، 28 سرباز که برخی سواره و برخی ایستاده در
کنار اسب‌ها نقش شده‌اند
✅ حاشیه پنجم، موجودات اساطیری مشابه گریفین‌ها در حاشیه اول
اما با اندازه‌های کوچک‌تر
بررسی ادعای ایرانی بودن فرش پازیریک
گرچه محل کشف فرش پازیریک کاملا روشن است اما هیچ متخصصی
نمی‌تواند این ادعا را بپذیرد که این شاهکار توسط قبایل کوچ‌نشین سکایی بافته شده باشد. درواقع
تا مدت‌ها پس از کشف قالی پازیریک آن را بدون شک‌و‌شبهه فرشی ایرانی می‌دانستند
اما با گذشت زمان و بررسی و اعلام نظر کاوشگران مختلف، این باور کمی متزلزل شد
هرچند هنوز هم کاملا قابل رد نیست.
در سال 1987 برای اولین بار یک باستان شناس اصالت ایرانی
فرش پازیریک را زیر سؤال برده و آن را به اقوام ترک آسیا نسبت داد البته فرضیه او
به دلیل مدارک ناکافی و جهت‌گیری‌های خاصش زیاد مورد توجه قرار نگرفت. سپس در سال
1989 خانم جنی هاوسگو با بررسی دلایل علمی به این نتیجه رسید که تعیین قطعی اصالت قالی پازیریک غیرممکن است و ترجیح داد آن را اثری هنری متعلق به تمام بشریت بداند که این
نظریه به مذاق ما ایرانی‌ها چندان خوش نیامد. 😤
پس از آن این فرش را هر بار به یک قوم و تمدن نسبت دادند و
هرکدام دلایلی برای این موضوع داشتند؛ در ادامه می‌توانید نظر برخی کارشناسان را
درباره هویت تاریخی فرش پازیریک بخوانید:
⬅️ اظهارات کاشف فرش: سرگئی رودنکو به محض بررسی نقشه قالی
پازیریک گفت که این نقشه او را به یاد نقش برجسته‌های تخت جمشید می‌اندازد که در
زمان بافت این فرش از بزرگ‌ترین پایگاه‌های تمدن جهان محسوب می‌شده. البته امروز
برخی کارشناسان قدمت این فرش را هم زیر سؤال برده و به زمانی پیش از هخامنشیان
نسبت می‌دهند. بااین‌حال مقایسه چهره سربازان در نقشه فرش و شباهت غیر قابل انکار آن به آنچه در نقشهای پاسارگاد می‌بینیم رد ادعای ایرانی بودن فرش پازیریک را بسیار سخت می‌کند.
⬅️اظهارات جیمز اوپی کارشناس فرش: جیمز اوپی که از بزرگ‌ترین
کارشناسان معاصر فرش جهان است پازیریک را هنر دست عشایر سکایی می‌داند که البته در رد ادعای او، سیروس پرهام، فرش شناس مشهور ایرانی، ارتباط این
نقشه و طرح اصیل را که تماما الگوهای ایرانی-هخامنشی در دل خود دارد به یک قوم کوچ نشین وحشی متعلق به 2500 سال پیش را ساده‌انگارانه
می‌داند.
⬅️ دیوید استروناخ تاریخ دان: این تاریخ‌دان بزرگ مدعی است که
نقشه این فرش قطعا به فرهنگ ایرانی تعلق دارد هرچند ممکن است کار صنعتگران بزرگ آن دوره نبوده و توسط عشایر ایرانی یا حتی خود سکایی‌ها با الهام از
نقشه‌های ایرانی بافته شده باشد. البته ادعای دادوستد یا هدیه گرفتن این فرش از ایرانی‌ها نیز توسط او رد نمی‌شود.
بنابراین ارتباط فرش پازیریک با فرهنگ و تمدن ایران را در نقشه
آن به خوبی می‌بینیم البته باوجود تمام شواهد ظاهری و علمی هنوز هم اصالت این فرش با قطعیت قابل تعیین نیست اما هیچکس هم نمی‌تواند منکر ارتباط آن با فرهنگ چندهزارساله فلات ایران شود.
خانه جدید قدیمی‌ترین فرش
جهان کجاست؟
امروزه فرش پازیریک در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود و در معرض دید
عموم قرار دارد. هرچند گذر زمان پوسیدگی‌های متعددی در بافت فرش ایجاد کرده، به لطف تلاش‌های متخصصان بسیاری از بخش‌های آسیب دیده تعمیر شده و با نگهداری در شرایط استاندارد از گسترش این آسیب‌ها جلوگیری می‌شود.